مروری بر چیستی سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده

پشت هر ایده‌ی جدیدی، یک نیاز برطرف نشده به چشم می‌خورد. به عبارت دیگر، نیاز به بهبود نواقص موجود و دستیابی به شرایط بهینه، بشر را به سوی تحقق ایده‌های جدید سوق می‌دهد.
مطالعات حوزه‌ی دارو رسانی نوین، به دنبال بهبود نواقص دارو رسانی معمول شکل گرفت. سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده که در این مقاله بدان می‌پردازیم، در زیرمجموعه‌ی حوزه دارو رسانی نوین قرار دارند.
در حال حاضر، بر اساس داده‌ها، در سال ۲۰۱۹، ارزش بازار جهانی سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده، بیش از ۳۷ میلیارد دلار بوده است؛ انتظار می‌رود که این میزان در سال‌های آتی با ضریب رشد ۷.۸ درصد وسعت یابد.
با این حال، هیچ سیستمی بدون نقص نیست! در این مقاله در زمینه سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده، مزایا و معایب و… صحبت می‌کنیم.
با تیم تحریریه شتابدهنده دارویی هنام همراه باشید.

سامانه دارو رسانی کنترل شده

در سامانه‌های با رهایش کنترل شده، میزان موثری از دارو آزاد می‌شود تا شرایط برای رسیدن به غلظت درمانی موثر در بازه‌ی زمانی معینی فراهم گردد. به علاوه، پروفایل رهایش دارو در این سامانه‌ها، به فناوری و طراحی خود سامانه وابسته می‌باشد؛ به عبارت دیگر، پروفایل رهایش مستقل از فاکتورهای محیطی می‌باشد.

تفاوت دارو رسانی کنترل شده با آهسته رهش

به طور کلی، فرآورده‌های دارویی با رهایش طولانی ( extended release ) برای نخستین بار، به عنوان دسته‌ی جدیدی از اشکال دارویی در اواخر دهه ۴۰ میلادی توسعه یافتند. در ابتدا، شرکت‌های تولیدکننده، از عبارات مختلف زیر برای توصیف آن‌ها استفاده می‌کردند :

• آهسته رهش ( sustained release)
• طولانی اثر ( long acting یا prolonged action)
• رهایش کنترل شده ( controlled release)

اگرچه این عبارات بجای یکدیگر استفاده می‌شدند، اما طراحی و عملکرد آن‌ها، کاملا یکسان نبود.

در فرآورده آهسته رهش، رهایش دارو درمقایسه با فرمولاسیون‌های مرسوم آهسته‌تر است. همچنین پروفایل رهایش آن، به عوامل محیطی بستگی دارد.

سامانه دارو رسانی با رهایش کنترل شده، ایده آل‌ترین سیسم دارو رسانی است. اولین سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده، به صورت سوسپانسیونی از داروهای نامحلول بودند که به صورت عضلانی یا زیرجلدی تزریق می‌شدند. از این دسته می‌توان به پنی سیلین پروکائین اشاره کرد.

در هنام بخوانید: فناوری لیپوزوم | تحولی در سیستم‌های دارورسانی

مزایای دارو رسانی کنترل شده

همانطور که گفته شد، مزایای هر ایده یا سیستم، در جهت بقای آن حرکت می‌کنند. مزایای دارو رسانی با رهایش کنترل شده شامل موارد زیر است :

۱) کاهش عوارض

• سامانه‌های دارو رسانی با رهایش کنترل شده، دارای کینتیک درجه صفر یا یک هستند. این سامانه‌ها منجر به غلظت یکنواخت دارو در پلاسما و بافت موردنظر می‌شوند.
  در فرمولاسیون‌های مرسوم، در زمان کوتاهی پس از مصرف، پیک بالای غلظت خونی مشاهده می‌شود. این پیک بالا می‌تواند به عوارض جانبی دارو منجر شود. از طرفی، برای داروهایی با نیمه عمر کوتاه یا داروهایی که میان غلظت و پاسخ درمانی آن‌ها ارتباط مشخصی وجود دارد، می‌بایست در فواصل زمانی معینی به صورت منظم مصرف شوند تا غلظت دارو در محدوده درمانی موردنظر باقی بماند. در این صورت، مصرف دوز‌های بالا در فواصل زمانی کمتر، احتمال بروز سمیت را افزایش می‌دهد. البته بروز سمیت احتمالی برای داروهایی با پنجره درمانی وسیع مطرح نیست.

طرح چند مثال، برای درک بهتر :

نیمه عمر آموکسی سیلین درحدود ۱ ساعت بوده و هر ۸ ساعت مصرف می‌شود. بنابراین نوسانات وسیع‌تری در سطح پلاسمایی دارو در یک دوز مطرح می‌شود. اما به دلیل پنجره درمانی وسیع، تعداد دفعات مصرف مشکلی از نظر بروز سمیت ایجاد نمی‌کند.

عارضه افت فشار خون ناشی از نیفدیپین با فرمولاسیون مرسوم، در سامانه کنترل شده آن اتفاق نمی‌افتد. بنابراین در این سامانه‌ها عوارض جانبی مرتبط با افزایش دفعات مصرف، به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد.

سامانه دارورسانی کنترل شده پاروکستین در مقایسه با فرمولاسیون مرسوم، در مطالعات بالینی به خوبی تحمل می‌شود. همچنین در مورد کاربامازپین، فرم کنترل شده موجب بهبود عوارض و کیفیت زندگی بیماران دچار صرع می‌گردد.

۲) افزایش پذیرش بیمار

با کاهش تعداد دفعات مصرف دارو، این سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده نیز موجب بهبود در پذیرش بیمار می‌شوند.

۳) کاهش کلی هزینه

به علاوه با کاهش عوارض جانبی، هزینه کل در مدیریت بیماری نسبت به فرمولاسیون‌های رایج را کاهش می‌دهد.

در هنام بخوانید: اکنون،بهترین زمان برای تولد استارتاپ دارویی تخصصی

معایب دارو رسانی کنترل شده

هیچ سیستمی بدون نقص نیست! سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده نیز همانند سایر سامانه‌ها دارای نقطه ضعف‌هایی هستند که آگاهی از آن‌ها، به بهبود این سامانه‌ها کمک شایانی خواهد کرد. معایب شامل موارد زیر هستند :

• خطا در فرمولاسیون این سامانه‌ها، موجب رهایش مقدار زیادی از دارو و نیز بروز سمیت می‌کند.
• این سامانه‌ها گران هستند.
• برخی سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده برای دارو هایی توسعه داده می‌شوند، که از اساس برای اشکال دارویی طولانی اثر مناسب نیستند.
• مشکلاتی نیز در ارتباط با هم بستگی میان محیط برون تن و درون تن مطرح هستند.

روش‌های ساخت سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده

سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده، از نظر روش ساخت در ۵ دسته قرار می گیرند.

• انتشار
• انحلال
• انحلال و انتشار
• فرسایش
• پمپ اسموتیک یا نفوذ آب
• اتصال کوالانسی دارو به پلیمر
• رزین تبادل یونی

۱) انتشار یا Diffusion

این مکانیسم، خود در دو گروه طبقه بندی می‌شود :

• سامانه دارو رسانی کنترل شده ماتریکسی و مخزنی

سامانه ماتریکسی

در این سامانه، دارو به صورت هموژن در یک ترکیب کنترل کننده‌ی سرعت، پراکنده می‌شود. سامانه‌های ماتریکسی خود به دو نوع تقسیم می‌شوند :

• ترکیبات نامحلول هیدروفوب غیرقابل تورم
  این دسته، شامل پلاستیک‌های نامحلول مانند پلی وینیل کلراید و مواد چرب مانند استئاریک اسید و موم زنبور عسل می‌باشند.
• ترکیبات محلول هیدروفیل تورم پذیر
  این دسته شامل صمغ طبیعی، نیمه سنتتیک و سنتتیک می باشد.

دارو و مواد ماتریکس هردو گرانوله می‌شوند و سپس به صورت فرآورده‌های با رهایش کنترل شده متراکم می‌شوند.

سامانه مخزنی

در این سیستم، پلی مر نامحلول در آب، دارو در قسمت مرکزی را احاطه می‌کند. در این روش، از تکنیک پوشش‌دهی یا میکروانکپسولیشن استفاده می‌شود.
مکانیسم رهایش دارو، از طریق انتشار آب به درون ناحیه مرکزی ( دارو )، انحلال دارو و انتشار آن به محیط اطراف می‌باشد.
اغلب ترکیبات مورد استفاده در این سیستم، شامل هیدروکسی پروپیل سلولوز، اتیل سلولوز و پلی وینیل استات می‌باشند.

سخن پایانی

ارزش بالای بازار جهانی سامانه‌های دارو رسانی کنترل شده، موفقیت آن ‌ها را در حوزه درمان خاطر نشان می‌کند. این سامانه‌ها همانند سیستم‌های دیگر دارای معایب و نواقص نیز هستند. مطالعات در جهت بهبود هر چه بهتر این سامانه‌ها انجام می‌شوند.
در این مقاله، یکی از روش‌های ساخت این سامانه‌ها را مورد بررسی قرار دادیم. ادامه روش‌های ساخت در مقاله بعدی مطرح خواهند شد.
با مقاله‌های بعدی همراه باشید.

منابع

controlled release products